Onderzoek naar aansprakelijkheid in de ruimte: Uitpakken van het Verdrag inzake internationale aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door ruimteobjecten

Inleiding

De verkenning en het gebruik van de ruimte zijn kenmerkend geworden voor de moderne technologische vooruitgang, waarbij zowel naties als privé-organisaties zich wagen aan deze ooit ontoegankelijke grens. Naarmate de ruimtevaartactiviteiten toenemen, nemen ook de risico’s van schade door ruimteobjecten toe, variërend van botsingen tussen satellieten tot brokstukken die op aarde vallen. De internationale gemeenschap zag al vroeg in dat er een wettelijk kader moest komen om de aansprakelijkheid voor dergelijke schade te regelen. Dit leidde tot de goedkeuring van het Verdrag inzake internationale aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door ruimteobjecten (hierna het Aansprakelijkheidsverdrag genoemd), een cruciaal verdrag dat op 29 maart 1972 werd opengesteld voor ondertekening en op 1 september 1972 in werking trad. Dit artikel probeert de mechanismen van aansprakelijkheid die zijn ingebed in het Aansprakelijkheidsverdrag uit te pakken, door de belangrijkste bepalingen, het proces van inwerkingtreding van het verdrag, de monistische versus dualistische benadering van internationaal recht, de opname van verdragen in nationaal recht en de relatie met het Verdrag van Wenen inzake het verdragenrecht (VCLT) van 1969 te onderzoeken. Door middel van deze verkenning wil het artikel duidelijkheid verschaffen over hoe naties kunnen omgaan met dit cruciale kader en verantwoording kunnen afleggen in de baan van het verdrag.

Overzicht van het Aansprakelijkheidsverdrag

Het Aansprakelijkheidsverdrag bouwt voort op de basisbeginselen van het Verdrag van 1967 inzake de beginselen betreffende de activiteiten van staten in het onderzoek en gebruik van de kosmische ruimte, met inbegrip van de maan en andere hemellichamen (algemeen bekend als het Ruimteverdrag), in het bijzonder artikel VII, waarin het concept van internationale aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door ruimteobjecten wordt geïntroduceerd. Het Aansprakelijkheidsverdrag, waarover tussen 1963 en 1972 werd onderhandeld onder auspiciën van de Commissie van de Verenigde Naties voor het vreedzaam gebruik van de kosmische ruimte (COPUOS), werd in 1971 aangenomen door de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties door middel van Resolutie 2777 (XXVI) (United Nations Office for Outer Space Affairs [UNOOSA], n.d.).

Het verdrag voorziet in een dubbel aansprakelijkheidsregime. Volgens artikel II is een lancerende staat absoluut aansprakelijk voor schade die door zijn ruimtevoorwerp op het aardoppervlak of aan vliegtuigen tijdens de vlucht wordt veroorzaakt, wat betekent dat schuld niet hoeft te worden bewezen om schadevergoeding te krijgen. Omgekeerd bepaalt artikel III dat aansprakelijkheid voor schade die in de ruimte wordt veroorzaakt aan een ander ruimtevoorwerp gebaseerd is op schuld, waarbij bewijs van nalatigheid of opzettelijk wangedrag vereist is. Daarnaast definieert het verdrag belangrijke termen zoals “schade”, waaronder verlies van leven, persoonlijk letsel en materiële schade vallen (artikel I), en beschrijft het procedures voor het indienen van claims via diplomatieke kanalen (artikel IX) en, indien nodig, via een ad hoc vorderingencommissie (artikelen XIV tot en met XX).

Naast deze inhoudelijke bepalingen gaat het Aansprakelijkheidsverdrag ook in op procedurele aspecten van verdragsparticipatie, waaronder hoe staten partij kunnen worden bij het verdrag. Dit is van cruciaal belang om te begrijpen hoe verantwoording op internationaal niveau en binnen binnenlandse rechtssystemen wordt geoperationaliseerd.

Wettelijke ingang in het Aansprakelijkheidsverdrag

Het proces waarmee een staat wettelijk kan toetreden tot het Aansprakelijkheidsverdrag wordt geregeld door de procedurele artikelen, met name de artikelen XXII tot en met XXV. Artikel XXIV, lid 2, bepaalt dat het verdrag door de ondertekenende staten moet worden bekrachtigd en dat de akten van bekrachtiging of toetreding moeten worden nedergelegd bij de aangewezen depositaris-regeringen, namelijk de Russische Federatie, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten. Volgens artikel XXIV, lid 3, trad het verdrag in werking na de nederlegging van de akten van bekrachtiging door vijf staten, wat gebeurde op 1 september 1972 (United States Department of State, 1972). Voor staten die het verdrag niet hebben ondertekend, voorziet artikel XXV in een toetredingsmechanisme, waardoor zij te allen tijde tot het verdrag kunnen toetreden door een akte van toetreding neer te leggen bij de depositarissen.

Daarnaast behandelt artikel XXII de deelname van internationale intergouvernementele organisaties, waardoor ze kunnen verklaren dat ze de rechten en verplichtingen onder het verdrag aanvaarden, op voorwaarde dat een meerderheid van hun lidstaten partij is bij zowel het Aansprakelijkheidsverdrag als het Ruimteverdrag. Deze bepaling zorgt ervoor dat entiteiten zoals het Europees Ruimteagentschap (ESA) zich bij het raamwerk kunnen aansluiten, waardoor de reikwijdte van de aansprakelijkheid wordt vergroot.

Om partij te worden bij het Aansprakelijkheidsverdrag moet een staat zijn interne grondwettelijke of wettelijke procedures volgen voor het aangaan van internationale verdragen. Dit proces varieert vaak afhankelijk van de vraag of een staat een monistische of dualistische benadering van het internationaal recht aanhangt – een onderscheid dat een belangrijke invloed heeft op de manier waarop verdragsverplichtingen in eigen land worden geïmplementeerd.

Monistische versus dualistische benadering van verdragen

Het onderscheid tussen monistische en dualistische systemen in het internationaal recht bepaalt hoe verdragen, zoals het Aansprakelijkheidsverdrag, interageren met de nationale rechtsorde van een staat. In een monistisch systeem vormen het internationaal recht en het nationaal recht één juridisch kader. Zodra een verdrag geratificeerd is of er tot toegetreden is, gaat het automatisch deel uitmaken van het nationale rechtssysteem zonder dat er extra wetgevende actie nodig is. Deze benadering is gebaseerd op de overtuiging dat internationaal recht voorrang heeft of rechtstreeks van toepassing is binnen de staat. Landen als Nederland hanteren vaak een monistische benadering, waarbij verdragen na ratificatie direct kunnen worden ingeroepen in nationale rechtbanken, onder voorbehoud van grondwettelijke bepalingen.

Een dualistisch systeem daarentegen behandelt internationaal recht en binnenlands recht als afzonderlijke gebieden. In dergelijke systemen wordt een verdrag niet automatisch onderdeel van het nationaal recht na ratificatie of toetreding. In plaats daarvan moet het expliciet worden opgenomen in de nationale wetgeving of andere juridische mechanismen om afdwingbaar te zijn in de rechtbanken van de staat. Het Verenigd Koninkrijk is een voorbeeld van deze aanpak, waar verdragen moeten worden omgezet in nationale wetgeving door middel van een wet van het parlement voordat ze binnenlands kunnen worden toegepast (Brownlie, 2008).

Of een bepaald land een monistische of dualistische benadering hanteert, hangt af van zijn grondwettelijk kader en juridische tradities. Ter illustratie nemen we een hypothetische staat, hier “Staat X” genoemd. Als staat X werkt volgens een dualistisch systeem, zou de ratificatie van het Aansprakelijkheidsverdrag krachtens artikel XXIV niet volstaan om het verdrag rechtstreeks uitvoerbaar te maken in de binnenlandse rechtbanken. Staat X zou specifieke wetgeving moeten aannemen om de bepalingen van het verdrag – zoals absolute aansprakelijkheid op grond van artikel II of schuldaansprakelijkheid op grond van artikel III – op te nemen in zijn nationale rechtskader. Als staat X daarentegen een monistische benadering volgt, zou de nederlegging van zijn akte van bekrachtiging of toetreding bij de depositarissen het verdrag waarschijnlijk rechtstreeks toepasselijk maken, ervan uitgaande dat zijn grondwet een dergelijke rechtstreekse werking toestaat.

De keuze tussen deze benaderingen heeft belangrijke gevolgen voor de aansprakelijkheid. In monistische systemen kunnen personen of entiteiten zich voor binnenlandse rechtbanken rechtstreeks beroepen op het Aansprakelijkheidsverdrag om schadevergoeding te eisen voor schade veroorzaakt door ruimteobjecten. In dualistische systemen kan het ontbreken van uitvoeringswetgeving echter een kloof creëren tussen internationale verplichtingen en nationale rechtsmiddelen, waardoor de effectiviteit van het verdrag mogelijk wordt ondermijnd.

Omzetting van verdragen in nationaal recht

De vertaling van internationale verdragen naar nationaal recht is een cruciale stap om ervoor te zorgen dat verplichtingen, zoals die onder het Aansprakelijkheidsverdrag, uitvoerbaar zijn op nationaal niveau. In dualistische systemen houdt dit proces vaak in dat de wetgever een specifieke wet aanneemt die de bepalingen van het verdrag weerspiegelt of aanpast aan de nationale wettelijke context. Als staat X bijvoorbeeld een dualistische staat is, kan het parlement een “wet ruimtevaartaansprakelijkheid” aannemen om de artikelen II en III van het verdrag te domesticeren, waarin de reikwijdte van absolute en schuldaansprakelijkheid wordt gedefinieerd voor ruimtevaartactiviteiten die worden uitgevoerd door entiteiten onder zijn rechtsmacht.

In monistische systemen kunnen verdragen weliswaar rechtstreekse werking hebben, maar sommige staten hebben nog steeds administratieve of gerechtelijke mechanismen nodig om te verduidelijken hoe internationale verplichtingen in de praktijk worden toegepast. Een monistische staat X zou bijvoorbeeld verordeningen of gerechtelijke richtlijnen moeten uitvaardigen om te specificeren hoe schadeclaims onder artikel IX van het Verdrag in eigen land worden behandeld. Bovendien kunnen zelfs in monistische systemen grondwettelijke bepalingen de directe toepasbaarheid van verdragen beperken als ze in strijd zijn met fundamentele nationale wetten of specifieke procedurele stappen vereisen voor de handhaving (Cassese, 2005).

Het implementatieproces houdt ook in dat het nationale ruimtevaartbeleid in overeenstemming moet worden gebracht met de beginselen van het Aansprakelijkheidsverdrag. Staten moeten mechanismen opzetten om “lancerende staten” te identificeren zoals gedefinieerd in artikel I(c), waaronder staten vallen die een ruimtevoorwerp lanceren of laten lanceren of vanaf wiens grondgebied of faciliteit een ruimtevoorwerp wordt gelanceerd. Deze aanwijzing is cruciaal voor het bepalen van de aansprakelijkheid en om ervoor te zorgen dat nationale ruimteagentschappen of particuliere exploitanten de internationale verplichtingen nakomen. Bovendien kan het nodig zijn dat staten verzekeringen of financiële garantiesystemen ontwikkelen om potentiële aansprakelijkheden te dekken, zoals te zien is in nationale ruimtevaartwetten zoals de Amerikaanse Commercial Space Launch Act, die een aansprakelijkheidsverzekering voor commerciële lanceringen verplicht stelt (Pelton, 2017).

Een opmerkelijke uitdaging bij het implementeren van het Aansprakelijkheidsverdrag is het beperkte aantal claims dat onder het verdrag wordt ingediend. Het meest gedocumenteerde geval is het neerstorten van de Sovjetsatelliet Kosmos 954 in 1978 op Canadees grondgebied, wat leidde tot een vordering onder de Conventie voor schade veroorzaakt door nucleair puin. Canada eiste compensatie onder de absolute aansprakelijkheidsbepaling van Artikel II en de zaak werd uiteindelijk diplomatiek geregeld (Cohen, 1984). Deze zaak illustreert het belang van robuuste binnenlandse mechanismen om internationale claims te ondersteunen, evenals de noodzaak voor staten om hun rechtssystemen te harmoniseren met het raamwerk van de Conventie.

Verband met het Verdrag van Wenen inzake het verdragenrecht (1969)

Een belangrijk aspect om te begrijpen hoe staten omgaan met het Aansprakelijkheidsverdrag is de relatie met het Verdrag van Wenen inzake het verdragenrecht (VCLT) uit 1969, dat vaak wordt beschouwd als het “verdrag over verdragen”. Het VCLT codificeert het internationaal gewoonterecht over de totstandkoming, interpretatie en beëindiging van verdragen en biedt een fundamenteel kader voor internationale overeenkomsten. Het VCLT, dat werd aangenomen op 23 mei 1969 en in werking trad op 27 januari 1980, is van toepassing op verdragen die tussen staten zijn gesloten na de inwerkingtreding ervan, hoewel veel van de bepalingen ervan reeds bestaande gewoonten weerspiegelen (Sinclair, 1984).

Het Aansprakelijkheidsverdrag, dat in 1972 werd gesloten, valt binnen het toepassingsgebied van het VCLT voor staten die partij zijn bij beide instrumenten. Het is echter essentieel om te verduidelijken dat het Aansprakelijkheidsverdrag geen “partij” is bij het VCLT, aangezien verdragen zelf geen rechtspersonen zijn die andere verdragen kunnen aangaan. De staten die partij zijn bij het Aansprakelijkheidsverdrag kunnen ook partij zijn bij het VCLT, en de regels van het VCLT zouden hun betrokkenheid bij het Aansprakelijkheidsverdrag regelen. Bijvoorbeeld, volgens artikel 18 van het VCLT is een staat die het Aansprakelijkheidsverdrag heeft ondertekend verplicht om zich te onthouden van handelingen die het doel van het verdrag zouden schaden totdat hij duidelijk heeft gemaakt dat hij geen partij wil worden. Evenzo voorzien de artikelen 31 en 32 van het VCLT in regels voor de interpretatie van de bepalingen van het Aansprakelijkheidsverdrag, zoals de definitie van “schade” in artikel I of de reikwijdte van aansprakelijkheid in de artikelen II en III.

Voor staten die geen partij zijn bij het VCLT gelden veel van de bepalingen nog steeds als internationaal gewoonterecht. Dit betekent dat de beginselen van verdragsvorming, zoals het vereiste van instemming onder artikel 11 van het VCLT, en het proces van ratificatie of toetreding, relevant zijn voor de manier waarop staten het Aansprakelijkheidsverdrag aangaan. Dit raakvlak informeert andere landen over procedurele normen voor het correct aangaan van internationale ruimteverdragen. Een staat die wil toetreden tot het Aansprakelijkheidsverdrag moet er bijvoorbeeld voor zorgen dat zijn akte van bekrachtiging of toetreding wordt neergelegd bij de aangewezen depositarissen, in overeenstemming met zowel artikel XXIV van het verdrag als de algemene beginselen van verdragsrecht zoals weergegeven in het VCLT.

Bovendien kan het kader van het VCLT een leidraad zijn voor staten bij het oplossen van geschillen of onduidelijkheden met betrekking tot het Aansprakelijkheidsverdrag. Artikel 33 van het VCLT behandelt verdragen die in meerdere talen authentiek zijn, wat relevant is aangezien het Aansprakelijkheidsverdrag is opgesteld in het Engels, Frans, Russisch, Spaans en Chinees, waarbij alle teksten even authentiek zijn (artikel XXVII). Dit zorgt ervoor dat staten kunnen vertrouwen op consistente interpretatiemethoden bij het implementeren van de bepalingen van het verdrag.

De relatie tussen deze twee instrumenten onderstreept het belang van samenhang in internationale wettelijke verplichtingen. Staten die overwegen toe te treden tot het Aansprakelijkheidsverdrag kunnen gebruik maken van de beginselen van het VCLT om ervoor te zorgen dat hun deelname in overeenstemming is met de gevestigde normen van het verdragsrecht, waardoor de verantwoordingsplicht en de rechtszekerheid bij ruimtevaartactiviteiten worden vergroot.

Implicaties voor verantwoording in de baan

Het Aansprakelijkheidsverdrag blijft een hoeksteen van het internationale ruimterecht en biedt een mechanisme om staten aansprakelijk te stellen voor schade die wordt veroorzaakt door hun ruimteobjecten. De effectiviteit ervan hangt echter af van de manier waarop staten het verdrag aangaan en implementeren. Het proces dat wordt beschreven in Artikel XXIV en XXV zorgt ervoor dat een breed scala aan staten en internationale organisaties kunnen deelnemen, maar de monistisch-dualistische scheidslijn introduceert variabiliteit in de binnenlandse handhaving. Staten met dualistische systemen moeten prioriteit geven aan wetgevende actie om de kloof tussen internationale verplichtingen en nationale remedies te overbruggen, terwijl monistische staten ervoor moeten zorgen dat directe toepasbaarheid niet in strijd is met grondwettelijke normen.

Bovendien benadrukt de wisselwerking met het VCLT de noodzaak voor staten om zich te houden aan beste praktijken bij het aangaan van verdragen. Door de procedurele en interpretatierichtlijnen van het VCLT te volgen, kunnen landen juridische dubbelzinnigheden vermijden en wederzijds vertrouwen in de internationale ruimtevaartgemeenschap bevorderen. Dit is vooral dringend gezien het stijgende aantal spelers in de ruimtevaart, waaronder particuliere bedrijven, waarvan de activiteiten de toewijzing van aansprakelijkheid in het kader van het verdrag kunnen bemoeilijken.

Een gebied voor toekomstige ontwikkeling is de verduidelijking van schuldaansprakelijkheid onder Artikel III, vooral in de context van opkomende bedreigingen zoals cyberoorlog, die de controle over ruimteobjecten kunnen veranderen (Chicago Journal of International Law, n.d.). Daarnaast suggereert het lage aantal claims onder het verdrag dat er behoefte is aan meer bewustzijn en capaciteitsopbouw op nationaal niveau om getroffen partijen in staat te stellen verhaal te zoeken. Staten zouden moeten overwegen gespecialiseerde agentschappen of gerechtelijke instanties op te richten om ruimtegerelateerde claims te behandelen, zodat de mechanismen van het Verdrag toegankelijk en effectief zijn.

Conclusie

Het Verdrag inzake de internationale aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door ruimtevoorwerpen getuigt van de inzet van de internationale gemeenschap voor aansprakelijkheid in het onbekende gebied van de ruimte. De bepalingen voor absolute aansprakelijkheid en schuldaansprakelijkheid, in combinatie met duidelijke procedurele regels voor toetreding tot het verdrag krachtens artikel XXIV en XXV, bieden een robuust kader voor het aanpakken van schade veroorzaakt door ruimteactiviteiten. De omzetting van deze verplichtingen in nationale wetgeving varieert echter afhankelijk van de vraag of een staat een monistische of dualistische benadering hanteert, met aanzienlijke gevolgen voor de binnenlandse handhaving. De relatie met het Verdrag van Wenen inzake het verdragenrecht vormt een verdere verrijking van dit kader en biedt staten richtlijnen voor het aangaan en interpreteren van verdragen. Naarmate de verkenning van de ruimte zich blijft uitbreiden, moeten staten door deze juridische ingewikkeldheden navigeren om ervoor te zorgen dat verantwoordingsplicht in een baan om de aarde niet slechts een theoretisch ideaal is, maar een praktische realiteit. Door hun nationale systemen af te stemmen op het Aansprakelijkheidsverdrag en zich te houden aan de bredere principes van het internationaal recht, kunnen staten bijdragen aan een veiligere en meer verantwoordelijke ruimteomgeving voor toekomstige generaties.

Referenties

Brownlie, I. (2008). Beginselen van internationaal publiekrecht (7e editie). Oxford University Press.

Cassese, A. (2005). Internationaal recht (2e editie). Oxford University Press.

Chicago Journal of International Law. (n.d.). Het dichten van het aansprakelijkheidsgat: Het Aansprakelijkheidsverdrag en de toekomst van conflicten in de ruimte. Opgehaald van https://cjil.uchicago.edu/print-archive/closing-liability-loophole-liability-convention-and-future-conflict-space

Cohen, M. (1984). Cosmos 954 en de internationale wet van satellietongevallen. Tijdschrift voor Ruimterecht, 12(2), 23-34.

Pelton, J. N. (2017). Nieuwe oplossingen voor het ruimtepuinprobleem. Springer.

Sinclair, I. (1984). Het Verdrag van Wenen inzake het verdragenrecht (2e editie). Manchester University Press.

United Nations Office for Outer Space Affairs (UNOOSA). (n.d.). Aansprakelijkheidsverdrag. Opgehaald van https://www.unoosa.org/oosa/en/ourwork/spacelaw/treaties/introliability-convention.html

Ministerie van Buitenlandse Zaken van de Verenigde Staten. (1972). Verdrag inzake internationale aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door ruimteobjecten. Opgehaald van https://www.state.gov/outer-space-liability