Inclusie versterken: De impact van het Verdrag inzake de rechten van personen met een handicap op wereldwijde toegankelijkheidsnormen

Inleiding

Het Verdrag inzake de Rechten van Personen met een Handicap (CRPD), aangenomen door de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties op 13 december 2006 en in werking getreden op 3 mei 2008, markeert een scharniermoment in de wereldwijde vooruitgang van mensenrechten voor personen met een handicap. Als het eerste allesomvattende mensenrechtenverdrag van de 21e eeuw verschuift de CRPD het paradigma van het zien van personen met een handicap als objecten van liefdadigheid of medische interventie naar het erkennen van hen als leden van de samenleving die rechten hebben. Dit artikel onderzoekt de transformerende invloed van de CRPD op wereldwijde toegankelijkheidsnormen, waarbij de rol van de CRPD in het vormgeven van wettelijke kaders, nationaal beleid en maatschappelijke opvattingen over inclusie wordt onderzocht. Daarnaast wordt ingegaan op de juridische mechanismen waarmee landen verdragen zoals de CRPD aangaan, het onderscheid tussen monistische en dualistische benaderingen van verdragsintegratie, en de relatie tussen de CRPD en het Verdrag van Wenen inzake het verdragenrecht (VCLT) uit 1969. Hoewel de primaire focus wereldwijd is, wordt specifieke aandacht besteed aan de juridische context van een hypothetisch land om de praktische aspecten van verdragsinvoering en -implementatie te illustreren.

De CRPD en wereldwijde toegankelijkheidsnormen

De CRPD, met 185 ratificaties volgens recente gegevens (Verenigde Naties, 2023), biedt een robuust kader om ervoor te zorgen dat de rechten van personen met een handicap worden erkend en beschermd op verschillende gebieden, waaronder toegankelijkheid. Toegankelijkheid, zoals verwoord in Artikel 9 van de CRPD, is een hoeksteen van het verdrag, dat staten verplicht om “passende maatregelen te nemen om personen met een handicap op voet van gelijkheid met anderen toegang te bieden tot de fysieke omgeving, tot vervoer, tot informatie en communicatie, met inbegrip van informatie- en communicatietechnologieën en -systemen, en tot andere faciliteiten en diensten die openstaan voor of verleend worden aan het publiek.” Deze bepaling heeft geleid tot belangrijke veranderingen in wereldwijde toegankelijkheidsnormen en heeft invloed op het ontwerp van openbare ruimten, digitale interfaces en transportsystemen.

Voorafgaand aan het CRPD werd toegankelijkheid in veel rechtsgebieden vaak behandeld als een secundaire zorg, met een lukrake implementatie en minimale wettelijke handhaving. De goedkeuring van het verdrag heeft geleid tot de ontwikkeling van internationale richtlijnen, zoals ISO 21542:2011 over toegankelijkheid van gebouwen, en regionaal beleid zoals de Europese Toegankelijkheidswet van 2019, die toegankelijkheid van producten en diensten binnen de Europese Unie verplicht stelt. Door toegankelijkheid vast te stellen als een mensenrecht in plaats van een discretionaire maatregel, heeft de CRPD overheden, bedrijven en maatschappelijke organisaties gedwongen om prioriteit te geven aan inclusief ontwerp. In landen als Japan en Australië zijn de nationale toegankelijkheidswetten bijvoorbeeld herzien om ze in overeenstemming te brengen met de CRPD-normen, waardoor openbaar vervoer en digitale platforms steeds toegankelijker worden voor personen met een handicap (Australian Human Rights Commission, 2014).

Bovendien heeft de CRPD het mondiale discours beïnvloed door haar toezichtmechanisme, het Comité voor de Rechten van Personen met een Handicap, dat rapporten van staten beoordeelt en aanbevelingen doet voor naleving. Door dit proces heeft het Comité hiaten in toegankelijkheid aan het licht gebracht, zoals het gebrek aan vertolking in gebarentaal bij openbare diensten of de ontoegankelijkheid van stedelijke infrastructuur in ontwikkelingslanden. Deze beoordelingen hebben niet alleen staten ter verantwoording geroepen, maar ook grensoverschrijdend leren gestimuleerd, omdat landen best practices van elkaar overnemen om aan de CRPD-verplichtingen te voldoen.

Juridisch kader voor het aangaan van verdragen: Een casestudie

Om te begrijpen hoe landen zich juridisch engageren met internationale verdragen zoals de CRPD, is het essentieel om de grondwettelijke en juridische kaders te onderzoeken die de bevoegdheden tot het maken van verdragen regelen. Door een hypothetisch land als voorbeeld te nemen, kunnen we de mechanismen van verdragsratificatie en de daaruit voortvloeiende verplichtingen onderzoeken. Laten we in het kader van deze analyse een land beschouwen dat “natie X” wordt genoemd. Hoewel specifieke details over Natie X zijn verzonnen voor deze discussie, zijn ze gebaseerd op algemene juridische praktijken die wereldwijd worden waargenomen.

In land X ligt de bevoegdheid om internationale verdragen af te sluiten meestal bij de uitvoerende macht, zoals vastgelegd in de grondwet. Dit is een gangbare praktijk in veel staten, waar het staatshoofd of de regering, vaak met advies van een ministerie van Buitenlandse Zaken, onderhandelt en verdragen ondertekent namens de natie. Volgens Artikel 45 van de CRPD treedt het verdrag voor een staat in werking 30 dagen nadat de akte van bekrachtiging is neergelegd bij de Verenigde Naties. Dit proces houdt in dat natie X, na ondertekening van de CRPD, haar interne grondwettelijke procedures moet volgen om haar commitment te formaliseren. Deze procedures kunnen bestaan uit parlementaire goedkeuring of een decreet van de uitvoerende macht, afhankelijk van de juridische tradities van het land.

Artikel 46 van de CRPD specificeert verder de voorwaarden waaronder voorbehouden kunnen worden gemaakt, waardoor staten zoals natie X hun verplichtingen kunnen afstemmen op binnenlandse prioriteiten of beperkingen, op voorwaarde dat dergelijke voorbehouden de kerndoelstellingen van het verdrag niet ondermijnen. Deze flexibiliteit kan cruciaal zijn voor landen met unieke culturele of economische beperkingen, waardoor een bredere deelname aan het verdragskader mogelijk wordt. In het geval van land X, als de grondwet van dat land wetgevende toestemming vereist voor ratificatie van het verdrag, zou het parlement of een vergelijkbaar orgaan de CRPD bespreken en goedkeuren voordat het formeel bindend wordt. Dit proces garandeert democratisch toezicht, maar kan ook de implementatie vertragen als politieke consensus ontbreekt.

Monistische versus dualistische benaderingen: De zaak van natie X

De opname van internationale verdragen in het nationale recht verschilt aanzienlijk tussen landen, voornamelijk door twee theoretische kaders: monisme en dualisme. In een monistisch systeem maakt internationaal recht na ratificatie automatisch deel uit van het nationaal recht en is er geen extra wetgevende actie nodig voor handhaving. In een dualistisch systeem daarentegen moeten internationale verdragen via specifieke wetgeving in nationaal recht worden omgezet voordat ze in eigen land kunnen worden toegepast.

Laten we voor het doel van deze analyse aannemen dat natie X werkt volgens een dualistische benadering, een gebruikelijk kader in veel common law rechtsgebieden. In een dergelijk systeem verleent de CRPD, hoewel bindend op internationaal niveau na ratificatie, niet automatisch rechten of verplichtingen binnen Natie X totdat de bepalingen ervan zijn vastgelegd in nationale wetgeving. Deze benadering komt vaak voort uit een historische nadruk op de scheiding van internationaal en gemeentelijk recht, waarbij wordt gewaarborgd dat verdragen niet de nationale soevereiniteit terzijde schuiven zonder expliciete toestemming van de wetgever (CLAT Buddy, 2025). In land X zou dit kunnen betekenen dat het parlement een Toegankelijkheidswet moet aannemen of bestaande gehandicaptenrechtenwetten moet aanpassen om de verplichtingen onder de CRPD te weerspiegelen, met name die in artikel 9 (Toegankelijkheid) en 27 (Werk en Arbeid).

De dualistische benadering biedt weliswaar een garantie voor nationale controle over het maken van wetten, maar kan leiden tot vertragingen of inconsistente implementatie van internationale verplichtingen. Als de wetgevende macht van land X er bijvoorbeeld niet in slaagt om prioriteit te geven aan wetgeving op het gebied van gehandicaptenrechten, kan de praktische impact van de CRPD binnen de landsgrenzen beperkt zijn, zelfs als het verdrag is geratificeerd. Dit staat in contrast met een monistische benadering, waarbij de CRPD na ratificatie onmiddellijk afdwingbaar zou worden voor binnenlandse rechtbanken, zoals in sommige landen met een burgerlijk recht het geval is. De keuze tussen monisme en dualisme bepaalt dus in belangrijke mate de snelheid en effectiviteit van verdragsimplementatie.

Bij het omzetten van de CRPD in nationale wetgeving binnen een dualistisch kader, zou natie X waarschijnlijk een meerstappenproces opzetten dat raadpleging van belanghebbenden, het opstellen van wetgeving en parlementaire debatten omvat. Dit proces zorgt ervoor dat de principes van het verdrag worden aangepast aan de lokale behoeften, bijvoorbeeld door prioriteit te geven aan infrastructuur voor toegankelijkheid op het platteland als de stedelijke centra al goed zijn uitgerust. Het brengt echter ook uitdagingen met zich mee, aangezien politieke tegenstand of beperkte middelen de goedkeuring van de nodige wetten kunnen belemmeren. Vergelijkende studies, zoals die van de House of Commons Library (2025), geven aan dat dualistische staten vaak kritiek te verduren krijgen van internationale instanties zoals het CRPD Committee vanwege vertragingen in het aanpassen van nationale wetten aan verdragsverplichtingen.

De CRPD en het Verdrag van Wenen inzake het verdragenrecht (1969)

Het Verdrag van Wenen inzake het verdragenrecht (VCLT), aangenomen in 1969, dient als het basiskader voor de creatie, interpretatie en handhaving van internationale verdragen. Het codificeert het internationaal gewoonterecht over verdragen en geeft regels voor het sluiten, in werking treden en beëindigen ervan. Aangezien de CRPD een multilateraal verdrag is onder auspiciën van de Verenigde Naties, is het relevant om te onderzoeken of het een partij is bij het VCLT en hoe deze relatie de verdragspraktijk wereldwijd informeert.

Technisch gezien is de CRPD zelf geen “partij” bij het VCLT, aangezien het VCLT van toepassing is op staten en internationale organisaties die het hebben geratificeerd, niet op specifieke verdragen. De CRPD wordt echter, net als alle moderne VN-verdragen, beheerst door de principes en bepalingen van het VCLT, dat door meer dan 110 staten is geratificeerd en algemeen wordt geaccepteerd als een afspiegeling van het internationaal gewoonterecht (Verenigde Naties, 1969). De artikelen 11-17 van het VCLT, die de middelen beschrijven waarmee de instemming om gebonden te worden door een verdrag tot uitdrukking wordt gebracht (waaronder ondertekening, ratificatie en toetreding), zijn direct van toepassing op het proces waarmee staten partij worden bij de CRPD. Artikel 45 van de CRPD bijvoorbeeld, waarin de inwerkingtreding van de CRPD wordt beschreven, weerspiegelt de procedurele normen van het VCLT.

De toepasbaarheid van het VCLT op de CRPD heeft belangrijke implicaties voor hoe andere landen het maken van verdragen benaderen met betrekking tot de rechten van mensen met een handicap. Ten eerste standaardiseert het VCLT het proces van verdragsonderhandelingen en ratificatie, waardoor staten zoals Natie X zich houden aan erkende internationale normen wanneer ze toetreden tot de CRPD. Dit omvat het naleven van de beginselen van goede trouw (VCLT Artikel 26) en het respecteren van het doel van het verdrag (VCLT Artikel 31) tijdens de interpretatie en implementatie. Landen die geen partij zijn bij het VCLT, zoals sommige niet-ratificerende staten, zijn nog steeds gebonden aan het gewoonterecht van veel VCLT-bepalingen, waardoor ze verzekerd zijn van een consistent wereldwijd kader voor betrokkenheid bij de CRPD.

Bovendien laten de bepalingen van het VCLT over voorbehouden (art. 19-23) zien hoe staten hun verplichtingen ten aanzien van de CRPD kunnen aanpassen zonder de integriteit van het verdrag te ondermijnen. Deze flexibiliteit is cruciaal geweest bij het aanmoedigen van een wijdverspreide ratificatie van de CRPD, omdat staten binnenlandse juridische of culturele barrières kunnen aanpakken terwijl ze zich toch houden aan de overkoepelende doelen van het verdrag. Voor andere landen die verdragen met vergelijkbare mensenrechtendoelstellingen willen sluiten, dient de relatie tussen het VCLT en het CRPD als een model voor het vinden van een balans tussen universele principes en nationale soevereiniteit. Het onderstreept het belang van transparante onderhandelingen, duidelijke documentatie van instemming, en een voortdurende dialoog via verdragsorganen zoals het CRPD Comité om implementatieproblemen aan te pakken.

Bredere gevolgen van de CRPD voor inclusie en toegankelijkheid

Naast wettelijke kaders en verdragsmechanismen, heeft de CRPD een diepgaande invloed gehad op maatschappelijke houdingen en beleidsprioriteiten met betrekking tot inclusie. Een van de meest transformerende bijdragen is de promotie van het sociale model van handicaps, dat handicaps ziet als het resultaat van maatschappelijke barrières in plaats van individuele beperkingen. Dit perspectief, dat is vastgelegd in de preambule en algemene principes (Artikel 3) van de CRPD, heeft het wereldwijde discours verlegd naar het verwijderen van omgevings- en attitudinale barrières, waardoor meer inclusie wordt bevorderd.

In de praktijk heeft de CRPD geleid tot een golf van nationale en regionale initiatieven om de toegankelijkheid te verbeteren. In Nederland bijvoorbeeld laten recente studies zien hoe de CRPD de lokale regelgeving over toegankelijkheid van de openbare ruimte heeft beïnvloed, waardoor gemeenten mensen met een beperking zijn gaan betrekken bij de stedelijke planning (MDPI, 2025). Op vergelijkbare wijze heeft de CRPD in ontwikkelingslanden partnerschappen tussen overheden en niet-gouvernementele organisaties aangemoedigd om de beperkte middelen aan te pakken, bijvoorbeeld door middel van op de gemeenschap gebaseerde revalidatieprogramma’s die aansluiten bij artikel 26 over habilitatie en revalidatie.

Op mondiaal niveau heeft de CRPD ook raakvlakken met andere internationale kaders, zoals de Sustainable Development Goals (SDG’s). Doel 10 (Verminderde ongelijkheid) en 11 (Duurzame steden en gemeenschappen) verwijzen expliciet naar de behoefte aan inclusief beleid dat ten goede komt aan mensen met een handicap, wat de nadruk van de CRPD op toegankelijkheid en non-discriminatie weerspiegelt. Deze synergie heeft de impact van het verdrag vergroot, door de rechten van mensen met een handicap in te bedden in bredere ontwikkelingsagenda’s en ervoor te zorgen dat toegankelijkheidsnormen worden gemainstreamd in alle sectoren.

Toch blijven er uitdagingen bestaan bij het bereiken van volledige naleving van de CRPD toegankelijkheidsnormen. Veel landen, met name landen met beperkte middelen of politieke wil, hebben moeite met het implementeren van de infrastructurele en beleidsmatige veranderingen die artikel 9 vereist. De CRPD Commissie heeft in haar rapporten herhaaldelijk gewezen op zaken als ontoereikende financiering, gebrek aan technische expertise en ontoereikende monitoringmechanismen. Het aanpakken van deze hiaten vereist aanhoudende internationale samenwerking, initiatieven voor capaciteitsopbouw en innovatieve financieringsmodellen om toegankelijkheidsprojecten in lage-inkomensomgevingen te ondersteunen.

Conclusie

Het Verdrag inzake de Rechten van Personen met een Handicap is een mijlpaal in het streven naar wereldwijde inclusie en heeft de toegankelijkheidsnormen en wettelijke kaders voor de bescherming van de rechten van mensen met een handicap fundamenteel veranderd. Door middel van bepalingen zoals Artikel 9 heeft de CRPD toegankelijkheid als een niet onderhandelbaar mensenrecht vastgelegd, waardoor beleidshervormingen, infrastructurele verbeteringen en mentaliteitsveranderingen wereldwijd worden gestimuleerd. Door de juridische mechanismen van verdragsbetrokkenheid te onderzoeken, zoals geïllustreerd aan de hand van het hypothetische geval van natie X, wordt duidelijk dat het proces van ratificatie en incorporatie – of het nu via monistische of dualistische systemen verloopt – een cruciale rol speelt bij het bepalen van de binnenlandse impact van het verdrag.

Bovendien onderstreept de afstemming van de CRPD op het Verdrag van Wenen inzake het verdragenrecht van 1969 het belang van gestandaardiseerde internationale normen om het maken en implementeren van verdragen te vergemakkelijken. Hoewel de CRPD zelf geen partij is bij het VCLT, vormt haar bestuur volgens de VCLT principes een blauwdruk voor andere landen die mensenrechtenverdragen willen afsluiten, waarbij consistentie, transparantie en respect voor de soevereiniteit van staten gewaarborgd zijn. Ondanks de successen blijft de weg naar volledige inclusie onvolledig, met hardnekkige uitdagingen op het gebied van de toewijzing van middelen, politieke betrokkenheid en monitoring. Terwijl de wereldgemeenschap deze obstakels blijft overwinnen, staat de CRPD als een baken van empowerment, dat naties begeleidt naar een meer toegankelijke en rechtvaardige toekomst.

Referenties

• Australische mensenrechtencommissie. (2014). Verdrag van de Verenigde Naties inzake de rechten van personen met een handicap (UNCRPD). Opgehaald van relevante webbronnen.
• CLAT Buddy. (2025). Monistische en dualistische staatsbenaderingen van het internationaal recht. Opgehaald van relevante webbronnen.
• Lagerhuisbibliotheek. (2025). Het VN-Verdrag inzake de rechten van personen met een handicap: Implementatie in het Verenigd Koninkrijk. Opgehaald van relevante webbronnen.
• MDPI. (2025). Toegankelijkheid van de Nederlandse openbare ruimte: Regelgeving en lokale acties door voetgangers met een handicap. Opgehaald van relevante webbronnen.
• Verenigde Naties. (1969). Verdrag van Wenen inzake het verdragenrecht. Verdragsreeks van de Verenigde Naties, Vol. 1155.
• Verenigde Naties. (2006). Verdrag inzake de rechten van personen met een handicap. Aangenomen door de Algemene Vergadering, A/RES/61/106.
• Verenigde Naties. (2023). Status van verdragen: Verdrag inzake de rechten van personen met een handicap. Opgehaald van relevante webbronnen.