Inleiding
Het proces van het opstellen van verdragen is een cruciaal aspect van het internationaal recht en de diplomatie, en weerspiegelt de inzet van een staat voor wereldwijde samenwerking, terwijl het zich houdt aan zijn grondwettelijke principes. In het geval van Frankrijk, een natie met een lange geschiedenis van internationaal engagement, zijn de mechanismen voor het maken van verdragen diep geworteld in het grondwettelijke kader en gevormd door de benadering van het internationaal recht. Dit artikel onderzoekt het Franse proces van verdragsvorming, met de nadruk op de grondwettelijke grondslagen die de creatie, ratificatie en implementatie van verdragen regelen. Het onderzoekt specifieke bepalingen van de Franse grondwet van 1958, die de wettelijke basis vormt voor het aangaan van internationale overeenkomsten. Verder analyseert het of Frankrijk een monistische of dualistische benadering hanteert bij het opnemen van verdragen in de nationale wetgeving, en hoe dergelijke verdragen in eigen land worden geïmplementeerd. Het artikel gaat ook in op de relatie van Frankrijk met het Verdrag van Wenen inzake het verdragenrecht (VCLT) van 1969, beoordeelt de implicaties ervan voor de Franse verdragspraktijk en biedt inzichten voor andere landen die met Frankrijk internationale overeenkomsten willen sluiten. Door een uitgebreid overzicht te geven van deze elementen, wil dit artikel bijdragen aan een genuanceerd begrip van de rol van Frankrijk in de internationale rechtsorde.
Constitutionele grondslagen van verdragsvorming in Frankrijk
De Franse Republiek opereert onder de Grondwet van de Vijfde Republiek, aangenomen op 4 oktober 1958, die als basis dient voor haar juridische en politieke systeem, inclusief haar bevoegdheid om verdragen op te stellen. De grondwet bakent de rol af van verschillende staatsorganen in het proces van het opstellen van verdragen en zorgt voor een evenwicht tussen het initiatief van de uitvoerende macht en parlementair toezicht, terwijl ook de nationale soevereiniteit en grondwettelijke principes worden gewaarborgd.
Een van de centrale bepalingen voor het maken van verdragen is te vinden in Artikel 52 van de Franse grondwet, dat stelt: “De president van de Republiek onderhandelt over verdragen en ratificeert deze. Hij wordt op de hoogte gesteld van alle onderhandelingen over het sluiten van een internationale overeenkomst die niet hoeft te worden geratificeerd”. Dit artikel bepaalt dat de president de hoofdrolspeler is bij het onderhandelen over en ratificeren van verdragen, wat de dominante rol van de uitvoerende macht in buitenlandse zaken weerspiegelt. De bevoegdheid van de president om over verdragen te onderhandelen onderstreept het gecentraliseerde karakter van de Franse benadering van internationale betrekkingen, waardoor een efficiënte besluitvorming in diplomatieke zaken mogelijk is (Franse grondwet, 1958, art. 52).
De macht van de president is echter niet absoluut. Artikel 53 introduceert een belangrijke beperking door categorieën verdragen te specificeren waarvoor parlementaire goedkeuring vereist is voordat ze geratificeerd kunnen worden. Er staat “Vredesverdragen, handelsovereenkomsten, verdragen of overeenkomsten met betrekking tot internationale organisaties, verdragen die de financiën van de staat vastleggen, verdragen die bepalingen wijzigen die voorbehouden zijn aan de wet, verdragen die betrekking hebben op de status van personen en verdragen die de overdracht, ruil of verwerving van grondgebied inhouden, kunnen alleen worden geratificeerd of goedgekeurd door een wet van het parlement.” Deze bepaling zorgt ervoor dat belangrijke internationale verplichtingen democratisch worden gelegitimeerd door de wetgevende macht, vertegenwoordigd door de Nationale Vergadering en de Senaat. Dergelijke verdragen kunnen in eigen land pas van kracht worden na goedkeuring door het parlement, wat een systeem van checks and balances illustreert in het Franse proces voor het maken van verdragen (Franse grondwet, 1958, art. 53).
Daarnaast biedt artikel 54 een constitutionele waarborg door te eisen dat verdragen vóór ratificatie worden getoetst op verenigbaarheid met de Grondwet. Het bepaalt het volgende “Indien de Constitutionele Raad, op voordracht van de President van de Republiek, van de Eerste Minister, van de Voorzitter van een van de twee Kamers, of van zestig Leden van de Nationale Assemblee of zestig Senatoren, heeft geoordeeld dat een internationale verbintenis een clausule bevat die strijdig is met de Grondwet, kan de machtiging om de betrokken internationale verbintenis te ratificeren of goed te keuren slechts worden verleend na wijziging van de Grondwet.” Dit mechanisme weerspiegelt de toewijding van Frankrijk aan de suprematie van de grondwet en zorgt ervoor dat internationale overeenkomsten de fundamentele nationale beginselen niet ondermijnen (Franse grondwet, 1958, art. 54).
Een andere relevante bepaling is artikel 55, dat betrekking heeft op de juridische status van verdragen nadat ze zijn geratificeerd. Het luidt als volgt “Verdragen of overeenkomsten die naar behoren geratificeerd of goedgekeurd zijn, hebben na publicatie voorrang op wetten van het parlement, onder voorbehoud, met betrekking tot elke overeenkomst of verdrag, van de toepassing ervan door de andere partij.” Dit artikel is cruciaal voor het begrijpen van de Franse benadering van de hiërarchie van rechtsnormen en de interactie ervan met het internationaal recht, een onderwerp dat meer in detail zal worden onderzocht in de volgende paragraaf over monisme en dualisme (Franse grondwet, 1958, art. 55).
Gezamenlijk vormen deze grondwettelijke bepalingen – artikelen 52, 53, 54 en 55 – het juridische kader voor het Franse proces van het opstellen van verdragen. Ze verdelen de bevoegdheden tussen de uitvoerende en wetgevende macht, leggen procedurele vereisten op voor ratificatie en zorgen ervoor dat de grondwettelijke normen worden nageleefd. Dit kader vergemakkelijkt niet alleen de betrokkenheid van Frankrijk bij internationale aangelegenheden, maar beschermt ook de soevereiniteit en democratische principes door parlementaire betrokkenheid en grondwettelijke toetsing te vereisen voor belangrijke overeenkomsten.
Monistische of dualistische benadering: Het standpunt van Frankrijk over verdragen en nationaal recht
Een fundamentele vraag in de studie van internationaal recht is of een staat een monistische of dualistische benadering hanteert van de relatie tussen internationale en nationale rechtssystemen. In een monistisch systeem is internationaal recht direct van toepassing binnen de nationale rechtsorde na ratificatie van een verdrag, zonder de noodzaak voor aanvullende wetgevende actie. Een dualistisch systeem daarentegen ziet internationaal recht en nationaal recht als afzonderlijke systemen, waarbij specifieke nationale wetgeving nodig is om verdragsbepalingen op te nemen in het nationale recht.
Frankrijk volgt overwegend een monistische benadering, zoals blijkt uit artikel 55 van de grondwet van 1958. Zoals eerder opgemerkt, stelt dit artikel expliciet dat geratificeerde verdragen voorrang hebben op nationale wetgeving na publicatie, op voorwaarde dat de andere partij het verdrag wederzijds toepast. Deze bepaling stelt de suprematie van internationale overeenkomsten boven nationale wetten vast, waardoor verdragen direct effect hebben in het Franse rechtssysteem zonder de noodzaak van aanvullende uitvoeringswetgeving (Franse Grondwet, 1958, art. 55). Dit monistische standpunt strookt met de historische toewijding van Frankrijk aan internationale samenwerking en de erkenning van het belang van bindende verplichtingen op het wereldtoneel.
Het Franse monisme is echter niet absoluut en heeft bepaalde beperkingen. Bijvoorbeeld, hoewel artikel 55 verdragen voorrang geeft boven wetten, plaatst het ze niet boven de Grondwet zelf. De Constitutionele Raad, de hoogste constitutionele autoriteit van Frankrijk, heeft consequent volgehouden dat de Grondwet de hoogste wet van het land blijft. In zijn baanbrekende besluit van 1975 over de abortuswet (Besluit nr. 74-54 DC), verduidelijkte de Raad dat hij verdragen niet toetst op verenigbaarheid met de Grondwet, maar dat een dergelijke toetsing voorafgaand aan de ratificatie krachtens artikel 54 moet plaatsvinden. Latere beslissingen, zoals de uitspraak van 2004 over het Europees Handvest voor regionale talen of talen van minderheden (beslissing nr. 99-412 DC), hebben echter opnieuw bevestigd dat grondwettelijke normen voorrang hebben op internationale verbintenissen, wat erop wijst dat de monistische benadering van Frankrijk binnen een grondwettelijke hiërarchie bestaat (Conseil Constitutionnel, 1975; 2004).
Bovendien hangt de toepassing van verdragen voor Franse rechtbanken vaak af van hun aard en inhoud. Verdragen die “self-executing” zijn – verdragen met precieze en duidelijke bepalingen die geen verdere uitwerking in wetgeving vereisen – kunnen rechtstreeks door individuen voor Franse rechtbanken worden ingeroepen. Zo zijn bijvoorbeeld bepalingen van het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens (EVRM), dat door Frankrijk is geratificeerd, vaak rechtstreeks toegepast door Franse rechters. Daarentegen kan voor niet-zelfuitvoerende verdragen aanvullende wetgeving nodig zijn om ze in eigen land uitvoerbaar te maken, wat in de praktijk een dualistisch element introduceert. De Franse rechterlijke macht, met name de Raad van State(Conseil d’État) en het Hof van Cassatie(Cour de Cassation), speelt een belangrijke rol bij het bepalen of een verdragsbepaling zelfuitvoerend is. In de zaak GISTI van 1989 erkende de Raad van State de rechtstreekse toepasselijkheid van bepaalde internationale overeenkomsten, waarmee de operationele aspecten van het monistische Franse systeem verder werden verstevigd (Conseil d’État, 1989).
Wat betreft de tenuitvoerlegging: zodra een verdrag is geratificeerd en gepubliceerd in het Journal Officiel, gaat het deel uitmaken van de nationale rechtsorde krachtens artikel 55. Publicatie is een cruciale stap, aangezien niet-gepubliceerde verdragen niet kunnen worden ingeroepen voor Franse rechtbanken. Publicatie is een cruciale stap, aangezien niet-gepubliceerde verdragen niet kunnen worden ingeroepen voor Franse rechtbanken. Deze vereiste zorgt voor transparantie en publieke bekendheid van internationale verplichtingen. Daarnaast betekent de wederkerigheidsvoorwaarde in artikel 55 dat Frankrijk de toepassing van een verdrag in eigen land kan opschorten als de andere partij haar verplichtingen niet nakomt, wat een mechanisme biedt om nationale belangen te beschermen (Franse grondwet, 1958, art. 55).
Samengevat weerspiegelt de Franse benadering van verdragen een overheersende monistische oriëntatie, waarbij verdragen na ratificatie en publicatie een superieure positie innemen ten opzichte van nationale wetgeving. Dit monisme functioneert echter binnen de beperkingen van constitutionele suprematie en praktische overwegingen met betrekking tot de zelfuitvoerende aard van verdragsbepalingen. Dit genuanceerde kader stelt Frankrijk in staat om een evenwicht te vinden tussen zijn internationale verplichtingen en de bescherming van zijn nationale rechtsorde, door ervoor te zorgen dat verdragen effectief worden geïntegreerd in het nationale recht met inachtneming van de grondwettelijke beperkingen.
Frankrijk en het Verdrag van Wenen inzake het verdragenrecht (VCLT) 1969
Het Verdrag van Wenen inzake het verdragenrecht (VCLT), aangenomen op 23 mei 1969 en in werking getreden op 27 januari 1980, wordt vaak beschreven als het “verdrag inzake verdragen”. Het biedt een uitgebreid kader voor de totstandkoming, interpretatie, wijziging en beëindiging van internationale verdragen en codificeert veel gewoonteregels van het internationaal recht. Gezien het belang ervan, kan de toetreding van een staat tot het VCLT zijn verdragspraktijk vormgeven en beïnvloeden hoe andere naties diplomatiek met hem omgaan (Verdrag van Wenen inzake het verdragenrecht, 1969).
Frankrijk ondertekende het VCLT op 23 mei 1969, tijdens de eerste conferentie in Wenen. Het heeft het verdrag echter niet geratificeerd en is er dus geen formele partij bij. Desondanks erkent Frankrijk veel van de bepalingen van het VCLT als een weerspiegeling van het internationaal gewoonterecht, dat bindend is voor alle staten, ongeacht of ze lid zijn van het verdrag. Zo worden beginselen zoals pacta sunt servanda (verdragen moeten te goeder trouw worden nageleefd) en regels met betrekking tot verdragsinterpretatie, zoals uiteengezet in artikelen 31 en 32 van het VCLT, door Frankrijk algemeen aanvaard in zijn internationale betrekkingen (VCLT, 1969, art. 26, 31-32).
De beslissing van Frankrijk om het VCLT niet te ratificeren komt niet voort uit een afwijzing van de beginselen ervan, maar eerder uit specifieke voorbehouden of zorgen over sommige bepalingen, zoals die met betrekking tot de beslechting van geschillen. Frankrijk is met name van oudsher voorzichtig met verplichte mechanismen voor geschillenbeslechting, zoals blijkt uit zijn aanvankelijke voorbehoud tegen de jurisdictie van het Internationaal Gerechtshof op grond van artikel 36 van het Statuut van het Internationaal Gerechtshof. Deze voorzichtige aanpak heeft waarschijnlijk invloed gehad op de beslissing van Frankrijk om het VCLT te blijven ondertekenen in plaats van ratificeren (Statuut van het Internationaal Gerechtshof, 1945, artikel 36).
Voor andere landen die verdragen willen sluiten met Frankrijk heeft de niet-ratificatie van het VCLT een beperkte directe impact, aangezien Frankrijk de kernbeginselen ervan als gewoonterecht aanhoudt. Het is echter essentieel om te erkennen dat het Franse verdragsproces in de eerste plaats wordt bepaald door het nationale grondwettelijke kader en niet zozeer door een expliciete verbintenis tot de procedureregels van het VCLT. Andere staten zouden daarom voorrang moeten geven aan het begrijpen van de vereisten van artikels 52, 53 en 54 van de Franse grondwet, door ervoor te zorgen dat onderhandelingen rekening houden met de betrokkenheid van de president, mogelijke parlementaire goedkeuring en grondwettelijke herzieningsprocessen (Franse grondwet, 1958, Art. 52-54).
Bovendien kan de status van Frankrijk als niet-partij bij het VCLT andere naties herinneren aan het belang van het internationaal gewoonterecht bij het maken van verdragen. Zelfs zonder formele ratificatie zijn veel VCLT-bepalingen universeel toepasbaar, en staten die met Frankrijk in zee gaan kunnen op deze normen vertrouwen om onderhandelingen te structureren, overeenkomsten op te stellen en mogelijke geschillen op te lossen. Zo kan het naleven van VCLT-richtlijnen over verdragsinterpretatie (art. 31-33) wederzijds begrip bevorderen en conflicten minimaliseren tijdens de implementatiefase van verdragen met Frankrijk (VCLT, 1969, art. 31-33).
Bovendien toont de actieve deelname van Frankrijk aan internationale organisaties en multilaterale verdragen, zoals die in het kader van de Europese Unie, zijn toewijding aan gestandaardiseerde verdragspraktijken, zelfs als het VCLT niet geratificeerd is. Andere landen kunnen een voorbeeld nemen aan Frankrijk door te erkennen dat het maken van verdragen niet alleen afhangt van lidmaatschap van specifieke verdragen, maar ook van een consistente toepassing van algemeen aanvaarde juridische principes. Deze benadering kan een grotere voorspelbaarheid en stabiliteit in internationale betrekkingen bevorderen, omdat ze de nadruk legt op inhoud boven formele toetreding.
Implicaties van het Franse verdragsproces voor internationale betrekkingen
Het Franse proces van totstandkoming van verdragen, dat is verankerd in de grondwet van 1958, biedt verschillende inzichten in de manier waarop Frankrijk internationale verplichtingen benadert en biedt waardevolle lessen voor andere landen. De duidelijke rolverdeling tussen de president en het parlement krachtens de artikelen 52 en 53 zorgt ervoor dat zowel de efficiëntie van de uitvoerende macht als de democratische verantwoordingsplicht gehandhaafd blijven. Dit evenwicht kan als model dienen voor andere landen die de uitvoerende macht in overeenstemming willen brengen met het wetgevende toezicht in buitenlandse zaken (Franse grondwet, 1958, artikelen 52-53).
De monistische oriëntatie van Frankrijk, zoals verwoord in artikel 55, benadrukt de voordelen van het rechtstreeks opnemen van verdragen in nationaal recht. Deze benadering minimaliseert juridische conflicten tussen internationale en nationale verplichtingen, wat een vlottere implementatie van overeenkomsten vergemakkelijkt. De voorwaardelijke aard van verdragssoevereiniteit (onderhevig aan wederkerigheid en grondwettelijke beperkingen) onderstreept echter ook het belang van het waarborgen van nationale belangen. Andere landen zouden kunnen overwegen om vergelijkbare voorwaardelijke mechanismen in te voeren om soevereiniteit te beschermen terwijl ze internationale samenwerking aangaan (Franse grondwet, 1958, art. 55).
Het feit dat Frankrijk het VCLT niet heeft geratificeerd, ondanks het feit dat het land het internationaal gewoonterecht onderschrijft, illustreert dat formeel lidmaatschap van internationale verdragen niet altijd noodzakelijk is om effectief verdragen te sluiten. Dit standpunt moedigt andere staten aan om zich te concentreren op de inhoudelijke normen en praktijken die ten grondslag liggen aan internationale overeenkomsten in plaats van alleen op verdragsdeelname. Het benadrukt ook het belang van het begrijpen van het nationale wettelijke kader van een partnerstaat, aangezien het Franse proces van verdragsvorming sterk beïnvloed wordt door zijn grondwettelijke vereisten in plaats van universele verdragsnormen.
Vanuit praktisch oogpunt moeten landen die verdragen sluiten met Frankrijk zich voorbereiden op een rigoureus proces van uitvoerende onderhandelingen, mogelijke parlementaire goedkeuring voor belangrijke overeenkomsten en grondwettelijke toetsing. Kennis van de procedurele stappen die de Franse grondwet voorschrijft, kan helpen om onderhandelingen te stroomlijnen en vertragingen te voorkomen. Bovendien kan ervoor zorgen dat verdragsbepalingen duidelijk zijn en, waar mogelijk, zichzelf uitvoeren, hun afdwingbaarheid in Franse rechtbanken verbeteren, gezien de rol van de rechterlijke macht bij het bepalen van directe toepasbaarheid.
De actieve rol van Frankrijk in multilaterale kaders, zoals de Europese Unie en de Verenigde Naties, is ook bepalend voor de manier waarop Frankrijk verdragen opstelt. Andere staten kunnen deze platforms benutten om met Frankrijk in gesprek te gaan over bredere kwesties, waarbij ze kunnen profiteren van gevestigde normen en samenwerkingsmechanismen. Zo volgen verdragen die in EU-verband tot stand komen vaak gestandaardiseerde procedures die in overeenstemming zijn met de grondwettelijke vereisten van Frankrijk, wat een voorspelbaar kader biedt voor internationale overeenkomsten.
Conclusie
Het Franse verdragsproces is een complex samenspel van grondwettelijke mandaten, internationale verplichtingen en praktische overwegingen. De grondwet van 1958, in het bijzonder de artikelen 52 tot en met 55, biedt een stevige juridische basis voor het onderhandelen over, ratificeren van en implementeren van verdragen, waarbij de uitvoerende macht in evenwicht is met parlementair en grondwettelijk toezicht. De overwegend monistische benadering van Frankrijk, die wordt weerspiegeld in de directe toepasbaarheid van geratificeerde verdragen onder artikel 55, vergemakkelijkt de integratie van het internationaal recht in de nationale rechtsorde, hoewel dit wordt getemperd door constitutionele suprematie en de eis van wederkerigheid. Hoewel Frankrijk geen ratificerende partij is bij het Verdrag van Wenen inzake het verdragenrecht van 1969, houdt het zich aan veel van de beginselen ervan als internationaal gewoonterecht, waardoor het land op één lijn ligt met de wereldwijde normen voor het maken van verdragen.
Voor andere landen is inzicht in het juridische en procedurele kader van Frankrijk essentieel voor een effectieve diplomatieke betrokkenheid. De nadruk op grondwettelijke toetsing, parlementaire goedkeuring voor belangrijke verdragen en de publicatieplicht benadrukt de noodzaak van grondige voorbereiding en duidelijkheid bij onderhandelingen. De praktijken van Frankrijk bieden ook bredere lessen over het evenwicht tussen nationale soevereiniteit en internationale verplichtingen, en laten zien dat een staat zich sterk kan blijven inzetten voor mondiale samenwerking en tegelijkertijd zijn binnenlandse rechtsorde kan beschermen. Uiteindelijk is het Franse proces van verdragsvorming een voorbeeld van hoe grondwettelijke fundamenten en internationale verplichtingen kunnen worden geharmoniseerd om zinvolle en duurzame internationale overeenkomsten te bevorderen.
Referenties
- Constitutionele Raad. (1975). Besluit nr. 74-54 DC, Abortuswet.
- Constitutionele Raad. (2004). Besluit nr. 99-412 DC, Europees Handvest voor regionale talen of talen van minderheden.
- Raad van State. (1989). GISTI-zaak.
- Franse grondwet van 4 oktober 1958. Ontleend aan Conseil Constitutionnel.
- Internationaal Gerechtshof. (1945). Statuut van het Internationaal Gerechtshof, artikel 36.
- Verdrag van Wenen inzake het verdragenrecht. (1969). United Nations Treaty Series, Vol. 1155, blz. 331.
